iran batıya koşuyor

Fatih Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölüm Başkanı Doç. Dr. Savaş Genç, Esed'in kimyasal silah kullanmasının ardından bölgede meydana gelebilecek muhtemel senaryolara dair ilginç iddialarda bulundu. Genç'e göre Ortadoğu'da 600 milyar dolar İran parası dolaşıyor.

Seda Şimşek'in röportajı

İran'ın arabuluculuk teklifinin arkasındaki planı deşifre eden Doç. Dr Savaş Genç, "Ruhani, Arap atıyla doludizgin Batı'ya koşuyor" diye konuştu.

Su­ri­ye kri­zi­nin baş­la­dı­ğı gün­ler­den bu gü­ne Mos­ko­va ile Was­hing­ton ara­sın­da­ki me­sa­fe gün geç­tik­çe ya­kın­laş­tı. Baş­ta Rus­ya ol­mak üze­re İran ve Esed, ge­rek Mı­sır dar­be­si ge­rek­se kim­ya­sal si­lah kul­la­nı­mı son­ra­sı Ba­tı­'nın Or­ta­do­ğu po­li­ti­ka ve bek­len­ti­le­ri­ni çok doğ­ru ve se­ri bir şe­kil­de oku­du­lar. Or­tak bir çö­züm pla­nın­da uz­la­şı­la­bi­le­ce­ği­ni gös­ter­di­ler.

İran ve Rus­ya, Ba­tı­lı ül­ke­le­re "biz de Su­ri­ye­'de tıp­kı si­zin Mı­sı­r'­da is­te­me­di­ği­niz gi­bi Sün­ni İs­lam­cı­la­rın eliy­le ge­le­cek de­mok­ra­si­yi is­te­mi­yo­ruz. Or­ta­do­ğu­'yu güç­le­ri­mi­zi bir­leş­ti­re­rek fab­ri­ka ayar­la­rı­na ge­ri dön­dü­re­bi­li­ri­z" de­di­ler. Ya­ni, Or­ta­do­ğu, İran-Rus­ya ve Ba­tı­lı de­mok­ra­si­ler eliy­le fab­ri­ka ayar­la­rı­na ge­ri dön­dü­rü­lü­yor.

YENİDEN ŞEKİLLENECEK

*Ya­ni fab­ri­ka ayar­la­rın­dan an­la­dı­ğı­mız şey, Camp Da­vid dü­ze­ni mi?

Bi­rey­sel öz­gür­lük­le­rin iyi­leş­ti­ril­di­ği, san­dı­ğın sis­tem için­de da­ha şef­faf ve gö­re­ce­li ola­rak kıs­men da­ha et­kin ol­du­ğu ama mer­ke­zin­de İs­ra­il'­in ve ener­ji na­kil hat­la­rı­nın gü­ven­li­ği­nin ol­du­ğu Or­ta­do­ğu, post Arap Ba­ha­rı dö­ne­min­de ye­ni­den şe­kil­len­di­ril­me­ye ça­lı­şı­la­cak.

*Ya­ni post Arap Ba­ha­rı dö­ne­mi ile İran da kur­tu­la­cak mı?

İran tıp­kı İs­ra­il gi­bi Arap so­kak ha­re­ket­le­rin­den te­dir­gin ol­du. Baş­lan­gıç­ta, do­mi­no et­ki­si­ni ken­di top­rak­la­rı­na ulaş­ma­ma­sı için so­kak ha­re­ket­le­ri­ni, İran dev­ri­mi­nin et­ki­sin­de ye­ni bir İs­lam rö­ne­san­sı ola­rak gös­ter­me­ye ça­lış­tı.

Dev­ri­len do­mi­no taş­la­rı Su­ri­ye­'ye gel­di­ğin­de ise so­kak­ta Müs­lü­man­la­ra des­tek ol­mak­tan­sa se­kü­ler Esed yö­ne­ti­mi­nin ya­nın­da İs­ra­il ile bir­lik­te ta­vır ala­rak ray­dan çı­kan Or­ta­do­ğu­'yu Ba­tı­'ya ya­kın­laş­mak için bir ens­trü­man ola­rak kul­lan­ma­ya baş­la­dı. 3 se­ne ön­ce Or­ta­do­ğu­'nun yü­zü­nü çe­vir­di­ği ve su­la­rın ak­tı­ğı is­ti­ka­met­te bu­lu­nan ak­tör Tür­ki­ye­'y­di, post Arap Ba­ha­rı dö­nem­de çı­kar­lar ek­se­nin­de bu ro­lü İran üst­len­me­ye ça­lı­şa­cak.

RUHANİ BATI'YA KOŞUYOR

*Ru­ha­ni, İra­n'­ın Tür­ki­ye­'nin ro­lü­nü üst­len­me ter­ci­hi­nin or­ta­ya çı­kar­dı­ğı bir ak­tör mü?

Tah­ran re­ji­mi, ça­tış­ma ve ger­gin­lik­le ulus­la­ra­ra­sı sis­tem­de ala­bi­le­ce­ği yo­lun so­nu­na gel­di­ği­ni gör­dü. Ru­ha­ni ter­ci­hi post Arap Ba­ha­rı dö­nem­de, İra­n'­ın oy­na­mak is­te­di­ği ro­le da­ir bir ter­cih­tir.

İs­ra­il'­in var­lı­ğı­nı ka­bul eden, Suu­di Ara­bis­tan ile ba­rış­ma­ya ha­zır ol­du­ğu­nu açık­la­yan, ya­ni kom­şu ve böl­ge ül­ke­le­riy­le sı­fır so­run ya­şa­mak is­te­di­ği­ni söy­le­yen İran, bu­nu Tür­ki­ye gi­bi de­ğer­ler ek­se­nin­de yap­ma­sa da ye­ni Or­ta­do­ğu­'ya has ku­ral­lar çer­çe­ve­sin­de yap­ma­ya ça­lış­mak­ta.

İran, şüp­he­siz Or­ta­do­ğu­'nun de­ği­şi­mi için mo­del bir ül­ke de­ğil­dir ama es­ki mo­del Or­ta­do­ğu­'nun fab­ri­ka ayar­la­rı­na dö­ne­rek yo­lu­na de­vam et­me­si adı­na Ba­tı­'nın mec­bu­ri bir part­ne­ri­dir.

Dün Ah­me­di­ne­ja­t'­ın ko­nuş­tu­ğu BM Ge­nel Ku­ru­lu­'n­da dip­lo­mat­lar bir bir sa­lo­nu terk eder­ken bu­gün Ru­ha­ni, Was­hing­ton Pos­t'­ta. Oba­ma, İran ga­ze­te­le­ri­ne rö­por­taj ve­rir­ken, Fran­sa Cum­hur­baş­ka­nı Hol­lan­de, Ru­ha­ni ile ran­de­vu­laş­tı. Çok kı­sa za­man için­de Ru­ha­ni, Oba­ma ile gö­rü­şür­se kim­se şa­şır­ma­sın. Or­ta­do­ğu­'da İran po­tan­si­yel so­run çı­kart­ma gü­cü­nü gös­te­re­rek göz ar­dı edil­me­me­si ge­re­ken bir böl­ge­sel güç ol­du­ğu­nu ulus­la­ra­ra­sı sis­te­me ka­bul et­tir­miş­tir. Ru­ha­ni Arap atıy­la do­ludiz­gin Ba­tı­'ya ko­şu­yor ve Ba­tı, bu tab­lo­dan ol­duk­ça mut­lu.

NÜKLEERDEN VAZGEÇER

Oba­ma Su­ri­ye­'ye kim­ya­sal si­lah kul­la­nı­mı için mü­da­ha­le­ye da­ir yap­tı­ğı ko­nuş­ma­lar­da hep İra­n'­ı işa­ret et­ti ama.

Bir son­ra­ki ham­le­de, ye­ni Or­ta­do­ğu şart­la­rın­da İran ta­lep et­tik­le­ri­ni ala­bi­lir­se İs­ra­il için bel­ki de hiç­bir za­man teh­dit ol­ma­ya­cak olan nük­le­er prog­ra­mın­dan ka­de­me­li ola­rak vaz­ge­çe­bi­lir.

Ortadoğu'da 600 milyar dolar İran parası dolaşıyor

*İran Mısır'daki darbeye sevindi mi?

Tahran yönetimi uzun süre Mursi'yi kontrol altında tutmaya çalıştı. Tahran, Mısır üzerinde etkinliğini artırmasını sağlayacak şartların temin edilmesi karşılığında Mursi'ye çok ciddi miktarda maddi destek vermeyi teklif etti. En zor günlerinde bile Mursi bu teklifi kabul etmedi.

Şimdiki Mısır yönetimi de Katar'a yardımı iade ediyor. İran, Ortadoğu'da etkinlik alanını sınırlandırabilecek İhvan hareketinin tasfiye edilmesini, farklı ülkelerde de başarısızlığa mahkûm edilmesini büyük bir sevinçle karşıladı. Mısır'da sadece Mursi devrilmedi, Batı'nın demokrasi duyarlılığı da devrildi.

Mısır darbesi Tahran için aynı zamanda Suriye'de aşağı yukarı kendisinin arzuladığı bir finalin habercisi oldu. Türkiye, istikrarlı, öngörülebilir, demokratik ve şeffaf bir Ortadoğu'dan büyüyerek çıkabilir.

Körfez ülkeleri ise enerji fiyatları bu seviyede devam ettiği sürece bu tür ön şartlara dayalı hesaplar yapmak zorunda değiller. İran basınında Ahmedinejad döneminde 8 yılda 600 milyar dolar ülkeden para çıkışı olduğuna ve bunun bir miktarının Türkiye'ye geldiğine dair haberler çıktı. Eğer bu haberler doğruysa, bölgede bir yerlerde İran parası dolaşıyor.

Suni Camp David sistemi derebeyliklere çevriliyor

*Ortadoğu'da özgürlük ateşi mi mezhep ve kimlik ateşi mi tutuşturuldu?

2. Körfez Savaşı, ardından Suriye'de mezhepsel ve etnik eksende şekillenen iç savaş, Ortadoğu'nun kodlarıyla oynamış oldu, genetiğine müdahalede bulunuldu. Bugün, Gürcistan dahil olmak üzere Türkiye'nin etrafında milli devletler yerini yavaş yavaş otonom gruplara bırakmaya başladı, şüphesiz bu Ankara için yeni ve içinde çok daha büyük riskler barındıran güvenlik politikaları anlamına geliyor.

*Ortadoğu'da derebeylikler dönemi mi başlıyor?

Suni Camp David sistemi, çatışmalar ekseninde etnik ve mezhepsel derebeyliklere evriliyor ama bu da tıpkı Avrupa'da olduğu gibi sürdürülebilir değil. Kutsal Roma İmparatorluğu'ndan sonra Avrupa'da düzinelerce derebeylik ve feodal yapı oluştu.

Çok büyük ve uzun savaşlar sonrasında milli devletlerin egemenliklerini Brüksel'e devrettikleri Birleşik Avrupa fikri doğdu. Şüphesiz Rönesans, reform, aydınlanma, sanayi devrimi gibi süreçleri içinden çıkartamayan Ortadoğu'da paralel senaryolardan bahsedemesek de, düşüş ve parçalanma döneminin Ortadoğu'da da bir yerlerde durdurmanın yolları aranacaktır.

Esed Batı'yı test etmiş olabilir

Esed ordusunun Şam'da mevzi kaybettiği günlerde bile kimyasal silaha başvurmadığını söyleyen Doç. Dr. Savaş Genç, "Esed, kimyasal silahlarla Batı'yı test etmiş olabilir" dedi.

*Kim­ya­sal si­lah­la­rın de­ne­ti­me açıl­ma­sı Su­ri­ye kri­zi­nin çö­zül­me­si için bir baş­lan­gıç mı?

Su­ri­ye kri­zi­nin çö­zül­me­si için bir baş­lan­gıç de­ğil ama kri­zi­n han­gi ek­sen ve de­ğer­ler üze­rin­de çö­zü­le­ce­ği­ne yö­ne­lik önem­li ipuç­la­rı ve­ren so­mut bir ge­liş­me. Kim­ya­sal si­lah­la­rın kul­la­nı­mı son­ra­sın­da ha­re­kât plan­la­nır­ken Oba­ma, ıs­rar­la ha­re­kâ­tın sı­nır­lı ve sü­re ola­rak li­mit­li ola­ca­ğı­nı de­fa­lar­ca be­lirt­ti ve ke­sin­lik­le Su­ri­ye­'de re­jim de­ği­şik­li­ği­ne git­me­ye­cek­le­ri­ni, öy­le bir amaç­la­rı­nın ol­ma­dı­ğı­nın te­mi­na­tı­nı ver­di. Birçok uz­man İs­ra­il'­in Su­ri­ye­'de­ki ter­cih­le­ri­ne ba­ka­rak birço­ğu­mu­zun kim­ya­sal si­lah kri­zi aka­bin­de an­cak gö­re­bil­dik­le­ri­ni ba­şın­dan be­ri söy­lü­yor­du.

*İs­ra­il'­in is­te­di­ği nok­ta­ya mı ev­ril­di Su­ri­ye kri­zi?

İs­ra­il­li ka­rar alı­cı­lar, "Biz ta­nı­dı­ğı­mız düş­ma­nı, ya­ni Ese­d'­i ta­nı­ma­dı­ğı­mı­za ter­cih ede­ri­z" di­ye­rek Su­ri­ye­'de bir ter­cih yap­mak zo­run­da kal­dık­la­rı gün Ese­d'­i ter­cih ede­cek­le­ri­nin sin­yal­le­ri­ni ve­ri­yor­lar­dı. Yi­ne Su­ri­ye so­ru­nu­nun baş­la­dı­ğı Mart 2011'den be­ri Tel Aviv ve Was­hing­to­n'­un ıs­rar­la dik­kat çek­tik­le­ri, al­tı­nı çiz­dik­le­ri en önem­li hu­sus kim­ya­sal si­lah­lar­dı.

*Ne­den kim­ya­sal si­lah­lar Başkan Oba­ma­'nın kır­mı­zı çiz­gi­siy­di?

Su­ri­ye­li si­vil­le­ri de­ğil de İs­ra­il­li si­vil­le­ri dü­şün­dü­ğü için. Ese­d'­in elin­de­ki kim­ya­sal si­lah­la­rın baş­ta Hiz­bul­lah ol­mak üze­re İs­ra­il kar­şı­tı aşı­rı İs­lam­cı grup­la­rın eli­ne geç­me­si en bü­yük en­di­şe­le­ri.

*Esed kim­ya­sal si­lah kul­la­na­rak bu kim­ya­sal si­lah­la­rın İs­ra­il kar­şı­tı aşı­rı İs­lam­cı grup­la­rın eli­ne ge­çe­bi­le­ce­ği ris­ki­ni mi gös­ter­di on­la­ra?

Çok sı­kış­tı­ğı, Şa­m'­da mev­zi kay­bet­ti­ği gün­ler­de bi­le bu yo­ğun­luk­ta kim­ya­sal si­la­ha baş­vur­ma­mış­tı. Esed, kim­ya­sal si­lah­lar­la Ba­tı­'yı test et­miş ola­bi­lir ve bu test son­ra­sı Su­ri­ye­'de ken­di plan­la­rı­na ya­kın ni­ha­i bir çö­zü­mün se­nar­yo­su da ya­zıl­mış ola­bi­lir.

ABD VE İS­RA­İL'­İN SU­Rİ­YE HA­YA­Lİ

*ABD ve İs­ra­il'­in na­sıl bir Su­ri­ye ha­ya­li var?

ABD ve İs­ra­il fark­lı düş­man­la­rı­nı Su­ri­ye­'de­ki ça­tış­ma­la­rın­dan ve do­la­yı­sıy­la ça­tış­ma­la­rın uza­ma­sın­dan ve İs­ra­il için gü­ven­lik teh­di­di oluş­tur­ma­ya­cak ka­dar za­yıf­la­ma­la­rın­dan mem­nun. Av­ru­pa ül­ke­le­ri­nin ka­mu­oy­la­rın­da Or­ta­do­ğu­'da her­han­gi ye­ni bir ope­ras­yon des­tek bul­mu­yor. Rus­ya-Çin it­ti­fa­kın­dan çe­kin­dik­le­ri için Su­ri­ye so­ru­nun­da ak­tif rol al­ma he­def­le­ri ve plan­la­rı yok. Ge­çen se­ne Suu­di Ara­bis­tan, Ese­d'­in dev­ril­me­si kar­şı­lı­ğın­da Rus­ya­'dan çok yük­lü si­lah sa­tın ala­bi­le­ce­ği vaa­din­de bu­lun­du.

Pu­tin bu kâr­lı tek­li­fi ka­bul et­me­di. Faz­la id­di­alı ola­bi­lir ama muh­te­me­len Suu­di Ara­bis­tan bu tek­li­fi Was­hing­to­n'­a yap­say­dı on­lar da ka­bul et­mez­di. Ya­ni, AB­D'­nin üs­tü­ne kâr ede­bi­le­ce­ği bir an­laş­may­la bi­le Esed sta­tü­ko­su­nu ve­ya yö­ne­ti­mi­ni de­ğiş­tir­me­yi ka­bul et­me­ye­ce­ği­ni id­di­a ede­bi­li­riz.

Al­ter­na­tif­le­riy­la mu­ka­ye­se edil­di­ğin­de Esed yö­ne­ti­mi Ba­tı için hâ­lâ da­ha se­kü­ler ve da­ha ön­gö­rü­le­bi­lir. Son 2,5 yıl için­de Su­ri­ye­'nin Dost­la­rı Gru­bu top­lan­tı­la­rı­na ka­tı­lan ül­ke­le­rin Su­ri­ye ha­yal­le­ri­nin çok da dos­ta­ne ol­ma­dı­ğı gö­rü­lü­yor. En az Su­ri­ye cep­he­sin­de ça­tı­şan fark­lı mu­ha­lif grup­lar ka­dar bir­bir­le­rin­den fark­lı­lar.

Ömrünü hiç kimse garanti edemez

*Suriye'de Esed'siz bir çözüm arayışı rafa mı kaldırıldı?

Muhaliflerin Esed'i deviremeyeceği, Esed'in de tüm Suriye'ye tam hâkim olamayacağı görüldü. Makul bir ateşkes ve sonrası yeni Suriye'nin masa üstünde şekillendirilmesi gerekiyor. Silahları susturup, sonra Suriyelilerin arabulucular vasıtasıyla yeni Suriye'nin şartlarını konuşulmalı. Bu, Esed'li ya da Baas'lı bir çözüm demek. Uluslararası kamuoyu muhaliflerin başat olduğu bir çözümü alternatifler arasında görmüyor.

*Esed paçayı kurtardı mı?

Muhaliflerle yaptığım görüşmelerden çıkardığım sonuç şu: Çatışmalar bir barış anlaşması ve tepede bir uzlaşı olsa bile uzun yıllar devam edecek. On binlerce insan ölürken, yüz binlerce insan da yakınlarını, evlatlarını kaybetti.

Ortadoğu'da silahla başlayan kan davalarını masa başında kısa sürede bitirmek mümkün olmuyor. Esed'in geri kalan ömrünü ve iktidarını kimse garanti edemez. Lâkin, Suriye'nin tamamını yöneten, güçlü, tüm sokaklarda resmi ve heykelleri olan Esed rejimi tarihe karışmıştır.

Suriye ırmağında Esed rejiminin ikinci kez yıkanma şansı yok. Esed ve Baas, İran ve Rusya'dan aldıkları aktif destek sayesinde ülke yönetiminde olacak ama hiçbir zaman eski gücüne kavuşamayacak